ԵՐԵՎԱՆ, ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 19, 24News

«Գեղարդ» վերլուծական․

Ադրբեջանում մարդու իրավունքների, այդ թվում` խոսքի և մամուլի ազատության սահմանափակումները, լրատվականների և լրագրողների հանդեպ բռնություններն արձանագրվել և դատապարտվել են միջազգային մի շարք կառույցների և իրավապաշտպան կազմակերպությունների կողմից։

Խոսքի և մամուլի ազատության՝ որպես մարդու հիմնարար իրավունքի խնդրով զբաղվում են ՄԱԿ-ի մի շարք կառույցներ։ Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը հանդիսանում է առանցքային դերակատարներից մեկը, որն անկախ փորձագետներ է նշանակում հետազոտությունների անցկացման համար։ Վերջիններս հանդես են գալիս հատուկ զեկույցներով՝ մշտապես բարձրաձայնելով Ադրբեջանում մամուլի ազատության սահմանափակման և լրագրողների դեմ բռնությունների հարցերը։

Դեռևս 2007 թվականին անկախ փորձագետ Ամբեյի Լիգաբոն մտահոգություն էր հայտնել Ադրբեջանում մամուլի ազատության սահմանափակումների վերաբերյալ։ ՄԱԿ-ի` Մարդու իրավունքների խորհրդի կողմից նշանակված հատուկ զեկուցող-փորձագետներ Դեյվիդ Քեյը, Մայնա Քեյն ու Միշել Ֆորստը 2014 թվականին անդրադարձել են Խաղաղության և ժողովրդավարության ինստիտուտի տնօրեն Լեյլա Յունուսի, նրա ամուսնու՝ հակամարտությունների փորձագետ Արիֆ Յունուսի, Մարդու իրավունքների ակումբի նախագահ Ռասուլ Ջաֆարովի և Իրավական կրթության ընկերության ղեկավար Ինթիգամ Ալիևի ձերբակալություններին։ Նույն փորձագետները քանիցս դատապարտել են լրագրողների հանդեպ հետապնդումներն Ադրբեջանում։ 2015 թվականին իրավապաշտպանների, լրագրողների և ակտիվիստների հանդեպ բռնությունների վերաբերյալ իր մտահոգությունն է հայտնել նաև ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի ներկայացուցիչ Ռուպերտ Քոլվիլը։

Իրենց հերթին ադրբեջանցի լրագրողներն ու ակտիվիստներն օգտագործում են ՄԱԿ-ի հարթակներն՝ Ադրբեջանում մամուլի ազատության ոտնահարման խնդիրը բարձրաձայնելու համար։ Օրինակ՝ 2024 թվականին ՄԱԿ-ի գրասենյակում՝ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհրդի 56-րդ նստաշրջանի ընթացքում կազմակերպվել է «side event»՝ հրավիրելու միջազգային կազմակերպությունների ուշադրությունն Ադրբեջանում քաղաքացիական հասարակության առջև ծառացած հիմնախնդիրներին:

Լրագրողների և նրանց ընտանիքի անդամների հանդեպ հետապնդումները դատապարտել է նաև Լրագրողների պաշտպանության կոմիտեն, որը քննադատել է ադրբեջանական իշխանությունների կողմից «Միջազգային լրատվամիջոցների աջակցություն» (IMS) մամուլի ազատության հարցերով տարածաշրջանային փորձագետ Գյուլնարա Ախունդովայի ընտանիքի նկատմամբ իրականացված հետապնդումները:

Ադրբեջանում մամուլի ազատության սահմանափակումներին պարբերաբար անդրադարձել և դրանք դատապարտել է նաև Եվրոպական Միությունը։

Դեռևս 2007 թվականին ԵՄ-ն քննադատել էր «Ռեալնի Ազերբայջան» և «Գունդալիկ Ազերբայջան» թերթերի խմբագիր Էյնուլլա Ֆաթուլաևի ազատազրկումը։ Նույնաբովանդակ հայտարարություններով ԵՄ-ն հանդես էր եկել նաև 2010 թվականի փետրվարին և ապրիլին։

ԵՄ Արտաքին գործողությունների եվրոպական ծառայությունը 2023 թվականին հայտարարություն էր տարածել՝ իր մտահոգությունը հայտնելով մի խումբ լրագրողների կամայական ձերբակալությունների փաստով՝ «Ադրբեջանում անկախ լրագրության տարածքի նեղացման և խոսքի ազատության սահմանափակումների վերաբերյալ, որոնք հակասում են նրա միջազգային պարտավորություններին»։

ԵՄ-ն արձագանքել էր նաև «Թուրան» լրատվական գործակալության տնօրեն Մեհման Ալիևի ձերբակալմանը, Abzas մեդիայի հանդեպ իրականացված արշավին։ Իսկ 2025 թվականին ԵՄ-ն արձանագրել է, որ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի կողմից համաներման արժանացած 154 անձանց մեջ չկան իրենց հիմնարար իրավունքներն իրականացնելու համար դատապարտվածները։

Եվրոպական խորհուրդը նույնպես բազմիցս մատնանշել է Ադրբեջանում մամուլի անազատության խնդիրը։ 2025 թվականի հունիսին Եվրոպայի խորհրդի Մարդու իրավունքների ենթահանձնաժողովի նախագահ, Եվրախորհրդարանի անդամ Մունիր Սատուրին, Հարավային Կովկասի հետ հարաբերությունների պատվիրակության նախագահ, Եվրախորհրդարանի անդամ Նիլս Ուշակովսին, Եվրոպական խորհրդարանի Ադրբեջանի հարցերով մշտական զեկուցող, Եվրախորհրդարանի անդամ Դեն Բարնան հանդես են եկել համատեղ հայտարարությամբ՝ Ադրբեջանում քաղաքական դրդապատճառներով լրագրողների, հետազոտողների և ակտիվիստների նկատմամբ կիրառվող բռնությունների վերաբերյալ։ Վերջիններս վերահաստատել են խորհրդարանի կոչերը ԵՄ-ի կողմից պատասխանատու ադրբեջանցի պաշտոնյաների նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառելու վերաբերյալ՝ ԵՄ-ի մարդու գլոբալ իրավունքների պատժամիջոցների ռեժիմի շրջանակներում։ ԵԽ-ն բազմիցս պահանջել է, որ ԵՄ-ի և Ադրբեջանի միջև ապագայում կնքվելիք գործընկերային ցանկացած համաձայնագիր պայմանավորված լինի բոլոր քաղբանտարկյալների ազատ արձակմամբ և երկրում մարդու իրավունքների վիճակի բարելավմամբ։

ԵԽ-ն 2024 թվականի դեկտեմբերին բանաձև է ընդունել՝ հաշվի առնելով COP29-ի կապակցությամբ քաղաքացիական հասարակության, անկախ լրատվամիջոցների նկատմամբ 2023 թվականից ի վեր Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից իրականացվող համակարգային ճնշումները։ Բանաձևում հղում կատարելով «MeydanTV»-ի լրագրողներ Այնուր Գանբարովայի, Այթաջ Ահմադովայի, Խայալա Աղաևայի, Նաթիգ Ջավադլիի և Այսել Ումուդովայի, ինչպես նաև՝ լրագրողներ Ռամին Ջաբրայիլզադեի և Ահմադ Մուխտարի ձերբակալություններին՝ ԵԽ-ն խստորեն դատապարտել է ադրբեջանական ռեժիմի կողմից մարդու իրավունքների, այդ թվում՝ խոսքի, խաղաղ հավաքների ազատությունների շարունակական խախտումները։

2024 թվականի հոկտեմբերին ընդունված ԵԽ-ի մեկ այլ բանաձև պահանջում է երաշխավորել մամուլի և խոսքի ազատությունը և չսահմանափակել լրատվամիջոցների աշխատանքները։ Բանաձևը կոչ է անում Ադրբեջանի կառավարությանն ազատ արձակել «Abzas Media»-ի և «Toplum TV»-ի լրագրողներին։

Ադրբեջանում լրագրողների նկատմամբ իրականացվող բռնություններն ու խոսքի ազատության սահմանափակումները մշտապես եղել են նաև ԵԱՀԿ-ի մամուլի ազատության հարցերով ներկայացուցիչների ուշադրության կենտրոնում։ Դեռևս 2003 թվականին ԵԱՀԿ-ի լրատվամիջոցների ազատության հարցերով ներկայացուցիչ Ֆրեյմուտ Դյուվեն մտահոգություն էր հայտնել Ադրբեջանում անկախ թերթերի դեմ զրպարտության հայցերի շարունակական կիրառման առնչությամբ։ Նույն տարվա վերջին Ֆրեյմուտ Դյուվեն և Եվրոպայի խորհրդի գլխավոր քարտուղար Վալտեր Շվիմերը հանդես էին եկել համատեղ հայտարարությամբ՝ Ադրբեջանում լրատվամիջոցների վիճակի վերաբերյալ։ Անդրադարձ կատարելով «Յենի Մուսավաթ»-ի դեմ կիրառված տնտեսական ճնշումներին (100,000 եվրո տուգանքին)՝ վերջիններս Ադրբեջանին կոչ են արել վերանայել զրպարտությանը վերաբերող օրենսդրական դրույթները, թույլ չտալ դրանց թիրախային կիրառումը։ ԵԱՀԿ Մամուլի ազատության հարցերով ներկայացուցիչ Դունյա Միյատովիչը ևս պարբերաբար անդրադարձել է Ադրբեջանում մամուլի ազատությանն՝ այս խնդրով նամակներ հասցեագրելով անգամ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևին։ Դ․ Միյատովիչը նման կոչեր է արել նաև Բաքու կատարած իր այցերի ժամանակ։

2023 թվականին Արևելյան գործընկերության քաղաքացիական հասարակության ֆորումի ղեկավար կոմիտեն նույնպես դատապարտել է բռնությունները մի շարք լրատվականների նկատմամբ։

2024 թվականի լրագրողների ձերբակալություններին անդրադարձել է նաև Հելսինկյան կոմիտեն՝ համերաշխություն հայտնելով Ադրբեջանի լրագրողներին և քաղաքացիական հասարակության ակտիվիստներին։

Ադրբեջանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ֆերգուս Օլդն Ադրբեջանում մամուլի 150-ամյակին նվիրված միջոցառման ժամանակ իր ելույթում նշել է, որ վերջին տարիներին Ադրբեջանում լրատվամիջոցների ազատության վերաբերյալ «մտահոգիչ միջադեպեր» են գրանցվում։

Ադրբեջանական սփյուռքի ներկայացուցիչները նույնպես անդրադարձել են երկրում մամուլի ազատության սահմանափակումներին։ Գերմանիայում բնակվող ադրբեջանցիների կողմից հիմնադրված «Ընտրի՛ր դեմոկրատական Ադրբեջան» կազմակերպության անդամները Նյուրնբերգում բողոքի ակցիա են անցկացրել՝ միջազգային հանրության ուշադրությունը հրավիրելու Ադրբեջանում մարդու իրավունքների խախտումներին, մասնավորապես՝ լրագրողների և քաղաքական ակտիվիստների ձերբակալություններին, խոսքի և լրատվամիջոցների ազատության սահմանափակումներին։

Չնայած անցած երկու տասնամյակների ընթացքում մամուլի ազատության կոպտագույն սահմանափակումները պարբերաբար արձանագրվել և խստորեն դատապարտվել են միջազգային կառույցների և կազմակերպությունների կողմից, այնուհանդերձ դրանք էականորեն չեն ազդել Ադրբեջանում մամուլի ազատության վիճակի բարելավման վրա։ Այսօր Ադրբեջանը հայտ է ներկայացնում լինելու խոսքի և մամուլի ազատության ամենամեծ բանտախուցն արևելաեվրոպական և հարավկովկասյան տարածաշրջանում։